ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ეკონომიკისა და ბიზნესის ფაკულტეტის რეფერირებადი და რეცენზირებადი საერთაშორისო სამეცნიერო-ანალიტიკური ჟურნალი
საქართველოში საფონდო ბაზრის განვითარების საკითხისათვის
საფონდო ბაზარი ქვეყნის ეკონომიკაში ინვესტიციების მოზიდვის მექანიზმია. მისი განვითარება, რაც მსოფლიო სტანდარტებს შეესაბამება, ეკონომიკის გაჯანსაღების აუცილებელი პირობაა. საფონდო ბაზარი ხელს უწყობს საინვესტიციო რესურსების გადანაწილებას უფრო შემოსავლიან, პერსპექტიულ სექტორებსა და საწარმოებში. ფასიანი ქაღალდების ბაზარი ინვესტირებას მასობრივ ხასიათს ანიჭებს. მიუხედავად ამისა, ფასიანი ქაღალდების ბაზარი ჯეროვან ადგილს ვერ იკავებს თანამედროვე საქართველოს ეკონომიკურ სისტემაში. სტატიაში სწორედ ამ მხრივ საქართველოში არსებულ პრობლემებზე შევჩერდებით.
უწინარესად აღვნიშნავთ, რომ საფონდო ბაზრის ფუნქციონირებაში უმნიშვნელოვანესია საინვესტიციო ფონდების საქმიანობა. საქართველოში შესაბამისი კანონი მიღებულ იქნა 2020 წელს. უნდა აღინიშნოს, რომ მთელ მსოფლიოში საინვესტიციო ფონდები ითვლება დანაზოგების შენარჩუნებისა და მატების მოხერხებულ და ქმედით ინსტრუმენტად. ის ათავისუფლებს მეანაბრეს აუცილებლობისაგან - ჰქონდეს ღრმა და ყოვლისმომცველი ცოდნა ფასიანი ქაღალდების პორტფელის მართვის საკითხებზე და ფლობდეს არსებით საინვესტიციო რესურსებს. სწორედ საინვესტიციო ფონდებისა და ფასიანი ქაღალდების ბაზრის სხვა პროფესიონალი მონაწილეების საქმიანობის განხილვაა ჩვენი სტატიის მიზანი.
საკვანძო სიტყვები: ფასიანი ქაღალდების ბაზარი, საფონდო ბირჟა, ცენტრალური დეპოზიტარი, კაპიტალიზაცია.
შესავალი
მსოფლიოს ქვეყნებში საინვესტიციო ფონდები სხვადასხვაგვარად იწოდება. მაგ., საფრანგეთში - ურთიერთსაინვესტიციო ფონდები, იტალიაში - ურთიერთფონდები, შვეიცარიაში - განთავსების საერთო ფონდები და ა. შ. საინვესტიციო ფონდების ტიპებია: ღია, ინტერვალური, დახურული. ღია ფონდების პაი მაქსიმალურად ლიკვიდურია, თუმცა - ნაკლებად შემოსავლიანი. ინტერვალური ფონდის მმართველისათვის წინასწარაა ცნობილი პაის დაფარვის ვადა, ამიტომ ის უფრო ეფექტიანად გადაანაწილებს თავის აქტივებს (პორტფელში იქნება არამარტო ,,ცისფერი კოჭები“, არამედ ნაკლებად ლიკვიდური და უფრო მაღალშემოსავლიანი აქციები). თუ ინვესტირების ჰორიზონტი შეადგენს 2-3 წელს, მაშინ გაცილებით ეფექტიანია ინტერვალურ ფონდებში დაბანდება. დახურული საინვესტიციო ფონდები ყალიბდება ძირითადად კონკრეტული პროექტების დასაფინანსებლად (უძრავი ქონების მშენებლობა), ისინი ყველაზე შემოსავლიანია.
საინვესტიციო ფონდის არჩევისას, აუცილებელია გავერკვეთ, ვინ არის მისი მმართველი კომპანია (სტაბილური, საიმედო, კარგი რეპუტაციის), ჰყავს თუ არა ინსტიტუციონალური ინვესტორი. გარდა საინვესტიციო ფონდებისა, აქტუალურია ისეთი თვითრეგულირებადი მონაწილეების როლი, როგორიცაა საფონდო ბირჟა და ცენტრალური დეპოზიტარი.
თვითრეგულირებადი ორგანიზაციები საფონდო ბაზარზე
საფონდო ბირჟის ისტორიული როლი ისაა, რომ ის წარმოადგენს ფასიანი ქაღალდების ბაზრის ყველაზე სრულყოფილ ფორმას. საფონდო ბირჟას არ შეუძლია შეათავსოს თავისი საქმიანობა დეპოზიტარულ საქმიანობასთან.
დღეისათვის საქართველოში ფუნქციონირებს ერთადერთი საფონდო ბირჟა.
საფონდო ბირჟა, როგორც აქციონერული საზოგადოება, მიმართულია მოგების ზრდასა და აქციების კურსის ზრდაზე. კომერციული ბირჟების აღმოცენება დაკავშირებულია ფასიანი ქაღალდების ბაზრის კომპიუტერიზაციასთან. აწმყოში ინტერნეტ-ტრეიდინგის ფართოდ გავრცელების პროცესში, ბროკერების კლიენტებს უფლება აქვთ, დამოუკიდებლად გააკეთონ ელექტრონული ქსელით განაცხადი ფასიანი ქაღალდების ყიდვა-გაყიდვაზე და განახორციელონ ეს გარიგებები ბირჟაზე. ეს შესაძლებელია ხელშეკრულების არსებობისას კლიენტსა და საბროკერო კომპანიას შორის, თანხის ფარგლებში, რაც კლიენტის ანგარიშზეა.
ფასიანი ქაღალდების ბაზრის კანონზომიერმა განვითარებამ განაპირობა ის, რომ დეპოზიტარი ფასეულობათა (ფასიანი ქაღალდების სერტიფიკატების) საცავიდან, გადაიქცა ინსტიტუტად, რომელიც აფიქსირებს და ადასტურებს უფლებებს ელექტრონულ ფასიან ქაღალდებზე. დეპონენტი ყოველთვის როდია ფასიანი ქაღალდების მესაკუთრე.
საინვესტიციო ფონდის ქონების აღრიცხვა და შენახვა წარმოებს სპეციალიზებულ დეპოზიტარში, რომელიც ასრულებს დამატებით, ჩვეულებრივი დეპოზიტარისათვის არადამახასიათებელ საკონტროლო ფუნქციას: კონტროლს მმართველი კომპანიის მიერ ფონდის საინვესტიციო დეკლარაციის დაცვაზე, ფონდის მინდობილობით მართვის ხელშეკრულების პირობების, საინვესტიციო ფონდის მინდობილობით მართვის წესების შესრულებაზე.
დეპოზიტარი შეიძლება იყოს ფასიანი ქაღალდების ნომინალური მფლობელი, რომელიც ადრე დარეგისტრირებული იყო დეპოზიტარის კლიენტების სახელზე. ხდება ფასიან ქაღალდებზე უფლებათა გადაცემა მათი გადარეგისტრირების გარეშე რეგისტრატორში პირად ანგარიშებზე (რადგან ისინი იქ უკვე არ არის). ფასიანი ქაღალდების დეპოზიტარული აღრიცხვის კიდევ ერთი უპირატესობაა - ფასიანი ქაღალდების მოძრაობის პროცესის სინქრონიზება, რასაც ეწოდება მიწოდება გადახდის პირისპირ.
ამრიგად, ცენტრალური დეპოზიტარი წარმოადგენს ორგანიზებული ბაზრის თანამედროვე სისტემის მნიშვნელოვან ინსტიტუტს (Криничанский, 2021, 162).
საფონდო ბირჟები
ბირჟაზე სავაჭროდ შეიძლება დაშვებულ იქნეს საემისიო ფასიანი ქაღალდები მათი განთავსებისა და მიმოქცევის პროცესში (აქციები და ობლიგაციები), ასევე - საინვესტიციო პაი, მათი გაცემისა და მიმოქცევის პროცესში.
საფონდო ბირჟა უფლებამოსილია შეაჩეროს ვაჭრობა ფასიანი ქაღალდებით ერთი საათით, ემიტენტის მიერ იმ ინფომაციის გახსნის მომენტიდან, რომელმაც შეიძლება არსებითი გავლენა მოახდინოს ვაჭრობის მსვლელობაზე. საფონდო ბირჟა ვალდებულია შეაჩეროს ვაჭრობა აქციებით არანაკლებ ერთი საათისა იმ მომენტიდან, როცა განსაზღვრული გამოშვების აქციების მიმდინარე ფასები გადააჭარბებს ან დაეცემა 10-15%-ით, წინა სავაჭრო დღის დახურვის ფასთან მიმართებით (Михайленко, 2019, 229).
კომერციული ბირჟების აღმოცენება (აქციონერული საზოგადოება) დაკავშირებულია ფასიანი ქაღალდების ბაზრის კომპიუტერიზაციის პროცესთან: ფასიანი ქაღალდების ბაზარზე ვაჭრობის ორგანიზების კომპიუტერული ფორმების შემუშავება წარმოადგენს კომერციული საქმიანობის განსაკუთრებულ სახეობას. კომპიუტერული ბირჟის მფლობელი ყიდის დაშვებას თავის კომპიუტერულ ბაზაზე, რასაც მისთვის მოაქვს მუდმივი მოგება. საბირჟო ვაჭრობის ორგანიზება გადაიქცევა კომერციული საქმიანობის დამოუკიდებელ სახეობად, რომელიც განცალკევებულია კომერციისაგან თავად ფასიანი ქაღალდების ბაზარზე.
ტრადიციული საფონდო ბირჟები, როგორც არაკომერციული ორგანიზაციები, სულ უფრო მეტად განიცდიან ფინანსური რესურსების ნაკლებობას საკუთარი სავაჭრო სისტემების სრულყოფისათვის. ამ პრობლემის გადაჭრის ერთადერთი გზაა - მათი გარდაქმნა აქციონერულ საზოგადოებად, აუცილებელი კაპიტალის მიღება შემდგომი განვითარებისათვის, მაგრამ, ამავდროულად თავის თავზე ვალდებულების აღება, მიიღონ მოგება და გადაიხადონ დივიდენდები საკუთარ აქციებზე.
ბირჟის მონაწილეები განსხვავდება მისი ორგანიზაციული ფორმებიდან გამომდინარე. თუ ბირჟა არაკომერციული ამხანაგობაა, მაშინ მისი მონაწილეები შეიძლება იყვნენ მხოლოდ მისი წევრები, ანუ პირები, რომელბმაც ის შექმნეს. თუ ბირჟა აქციონერული საზოგადოებაა, მაშინ ხდება მისი წევრების გაყოფის პროცესი აქციონერებად და მონაწილეებად, ანუ ისინი, ვინც უფლებას იღებს ივაჭროს მოცემულ ბირჟაზე. ბირჟის აქციონერი შეიძლება იყოს ფასიანი ქაღალდების ბაზრის ნებისმიერი მონაწილე. აქციონერული ბირჟის მონაწილეები მხოლოდ პროფესიონალი ვაჭრები არიან: ბროკერები, დილერები და მმართველები (ფასიანი ქაღალდების). ბირჟაზე ამა თუ იმ კონკრეტული მონაწილის სავაჭროდ დაშვების წესი განისაზღვრება ბირჟის მიერ.
ბირჟის შემოსავლები და ხარჯები. ბირჟა დამოუკიდებლად ადგენს საკუთარი შემოსავლების ამოღების სიდიდესა და წესს და მათი გამოყენების მიმართულებებს.
ბირჟის შემოსავლების ძირითადი სახეობებია:
• მისი მონაწილეების შენატანები,
• ლისტინგის საფასური,
• საფასური ბირჟის სხვადასხვა მომსახურებებისათვის, უპირველეს ყოვლისა, საბირჟო მოსაკრებლები დადებულ გარიგებებზე,
• საბირჟო ინფორმაციის გაყიდვიდან შემოსავალი,
• შენობებისა და მოწყობილობების იჯარიდან შემოსავლები,
• საბირჟო ტექნოლოგიების გაყიდვიდან შემოსავალი,
• შემოსავალი მოცემული ბირჟის საფონდო ინდექსების გამოყენებიდან საბაზრო აქტივების სახით,
• ჯარიმები და ა.შ.
ბირჟის წამყვანი ხარჯვითი მუხლებია (ისევე, როგორც ნებისმიერი საბაზრო ორგანიზაციისა):
• მიმდინარე ხარჯები - დაქირავებული პერსონალის შრომის ანაზღაურება, ადმინისტრაციული ხარჯები და სხვა საექსპლუატაციო ხარჯები,
• საამორტიზაციო ანარიცხები,
• საარენდო გადასახდელები შენობებისა და მოწყობილობებისათვის,
• კაპიტალური ხარჯები, დაკავშირებული ახალი სავაჭრო სისტემების დანერგვასთან, ან ახალი მოწყობილობების ამოქმედებასთან, პროგრამული უზრუნველყოფის შექმნასთან, საკომუნიკაციო დანახარჯები და სხვ.
ბოლო ათწლეულების მანძილზე საფონდო ბაზრის განვითარება მიმდინარეობს ვაჭრობის ორგანიზების ელექტრონული ფორმების მიმართულებით. ფასიანი ქაღალდებით ვაჭრობის ტრადიციული ფორმა წარმოადგენს საჯარო ვაჭრობას, როდესაც ფასი ბაზრის მონაწილეების უშუალო ურთიერთქმედების შედეგია.
კომპიუტერიზაციის განვითარებამ შესაძლებელი გახადა ფასიანი ქაღალდებით ვაჭრობის ფიზიკური ურთიერთქმედების ჩანაცვლება მათი ურთიერთქმედებით ელექტრონული კავშირის მეშვეობით, რაც თავს იყრის ერთიან კომპიუტერულ ცენტრში, სადაც ხდება თვით პროცესი გარიგებათა დადებისა განსაზღვრული საბაზრო წესებით.
ახალი საფონდო ბირჟები ყველა ქვეყანაში თავიდანვე იქმნება, როგორც ელექტრონული ბირჟები.
ამავდროულად, ხდება ევოლუცია არასაბირჟო ბაზრის პროფესიონალი მონაწილეებისა - ორგანიზებული ელექტრონული ბაზრის შექმნის მიმართულებით.
კლიენტების თვალსაზრისით, ვაჭრობის ელექტრონული ფორმების განვითარება შეიძლება ხდებოდეს ორი მიმართულებით: პროფესიონალი ვაჭრების მონაწილეობით და მათ გარეშე.
პირველი მიმართულება ჭარბობს შემდეგი მიზეზების გამო:
• ბაზრის ყველა რიგითი მონაწილე არ არის მზად, დამოუკიდებლად იმუშაოს ბაზრზე,
• ყველა შემთხვევაში როდია შესაძლებელი ბაზარზე მათი ვალდებულებების გარანტირების საკითხები გადაწყდეს პროფესიონალი მონაწილის ჩართულობის გარეშე,
• თვით პროფესიონალ ვაჭრებს არ სურთ დაკარგონ თავისი ადგილი ბაზარზე.
• მეორე მიმართულების განვითარება ტექნიკურად გადაწყვეტილია თვით ელექტრონული ფორმით ვაჭრობის პროცესის ორგანიზებისას. ბაზრის ნებისმიერ მონაწილეს შეუძლია ელექტრონული ქსელის მეშვეობით წამოაყენოს თავისი განაცხადი ერთიან ელექტრონულ ბაზარზე ფასიანი ქაღალდების ყიდვასა ან გაყიდვაზე საკუთარი პირობებით და ის ავტომატურად შესრულდება, როცა მისი პირობები დაემთხვევა ბაზარე არსებულ პირობებს. პროფესიონალ შუამავალს ამ შემთხვევაში წარმოადგენს თვითონ ელექტრონული ბაზარი და არა პროფესიონალი ვაჭარი ბროკერის ან დილერის სახით.
• არასაბირჟო ბაზარი შეიძლება იყოს ორგანიზებულის (სადილერო ბაზარი) ან არაორგანიზებული.
საფონდო ბაზრის კაპიტალიზაცია
პრაქტიკაში, როდესაც მსჯელობენ კომპანიის კაპიტალიზაციაზე, ყოველთვის მხედველობაში აქვთ მხოლოდ აქციონერული საზოგადოებების კაპიტალიზაცია, ანუ მათ მიერ განთავსებული აქციების ერთობლივი საბაზრო ღირებულება. რაც შეეხება ობლიგაციების ბაზრის კაპიტალიზაციას, როგორც წესი, მნიშვნელოვანია. მოცემული ბაზრის საერთო სიდიდე აქციების ბაზართან შედარებით უფრო მასშტაბურია და იყოფა სახელმწიფო და კორპორაციული ობლიგაციების ბაზრად.
რამდენადაც აქციის საბაზრო ფასი ჩვეულებრივ ბევრად აღემატება მის ნომინალურ ღირებულებას, აქციონერული კაპიტალი, ანუ აქციონერული საზოგადოების კაპიტალიზაცია, მეტია მის საწესდებო კაპიტალზე.
კომპანიის ,,ყიდვა“ არის მისი მთელი კაპიტალის ყიდვა, როგორც საკუთარი (აქციების ფორმით), ასევე - ნასესხების (უპირველეს ყოვლისა, ობლიგაციების ფორმით). სწორედ ეს არის მიზეზი იმისა, რომ აქციონერული საზოგადოების ,,ყიდვისას“ მისი აქციების საბაზრო ფასი იზრდება, იმ საბაზრო დონესთან შედარებით, რაც არსებობდა იმ მომენტამდე, როცა ცნობილი გახდა მისი ,,ყიდვის“ თაობაზე.
თეორიულად, საფონდო ბაზრის კაპიტალიზაციის ქვედა ზღვარია აქციონერული საზოგადოებების წმინდა საკუთარი კაპიტალის სიდიდე. თუ აქციების საბაზრო ფასი რაიმე მიზეზით დაეცემა მის მიერ წარმოდგენილ წმინდა საკუთარ კაპიტალზე დაბლა, აქციონერებისათვის უფრო მომგებიანი იქნება საზოგადოების ლიკვიდაცია და სალიკვიდაციო ღირებულების სახით ამ საკუთარი კაპიტალის მიღება.
თავისუფალი ფულადი სახსრების მოდინება საფონდო ბაზარზე იწვევს მოთხოვნის ზრდას ფასიან ქაღალდებზე და მათი ფასების ზრდას. მაგრამ, დაწყებული რაღაც მომენტიდან, შეიძლება ნიშნავდეს შემცირებას წარმოებაში ფიუნქციონირებადი კაპიტალის სიდიდისა და შემდგომ შემცირებას მოგების აბსოლუტური სიდიდისა, და შესაბამისად, დივიდენდებისა. ფასიან ქაღალდებზე შემოსავლების გადახდის სიდიდის აბსოლუტური შემცირება, ადრე თუ გვიან გამოვლინდება ფასიან ქაღალდებზე საბაზრო ფასის შემცირებით და ფულადი კაპიტალი დაიწყებს გადანაცვლებას წარმოებაში, შედეგად, მოგება გაიზრდება, რაც გაზრდის ფასებს აქციებზე და ა.შ.
ფუნქციონირებადი კაპიტალის ბაზრებზე ფულადი კაპიტალის შედარებითი დეფიციტი თანდათან აისახება მის ეფექტიანობაზე - შემოსავლიანობის კლებით, რაც გამოიწვევს აქციებისა და სხვა საფონდო ფასეულობებზე საბაზრო ფასების მკვეთრ ან თანდათანობით შემცირებას. საფონდო ბაზრის ღირებულებითი სიდიდე შემცირდება, რათა გარკვეული დროის შემდეგ მთელი ციკლი თავიდან განმეორდეს. თუ ადგილი ჰქონდა ფასების ძლიერ დაცემას, მაშინ მსჯელობენ საფონდო კრიზისზე.
კაპიტალიზაციის პროცესით განპირობებული მიზეზები სისტემატურად იწვევს კრიზისებს საფონდო ბაზარზე. სისტემური საფონდო კრიზისები მეორდება ყოველ რამოდენიმე წელს. საფონდო ინდექსების დაცემა არსებითი სიდიდით (მაგ. 10% და მეტი), გაცილებით უფრო იშვიათია ( დაახლოებით 10 ან 20 წელიწადში ერთხელ ).
მთლიანობაში, თუ თვალს მივადევნებთ საბაზრო ფასების დინამიკას საფონდო ინდექსების მიხედვით, მაშინ გრძელვადიან პერიოდში ადგილი აქვს უდავო ზრდას აქციების ფასებისა და, შესაბამისად, საფონდო ბაზრის კაპიტალიზაციის მოცულობის ზრდას. ამის მიზეზია კაპიტალის ზრდა საზოგადოების განვითარებასთან ერთად და მის მიერ შექმნილი მოგების სიდიდის ზრდა.
ამგვარად, სულ უფრო მზარდ წმინდა შემოსავალს შეესაბამება ფიქტიური კაპიტალის მზარდი სიდიდე აქციების საბაზრო ფასების ერთობლიობის ფორმით. ჩვეულებრივ ზრდის ტენდენცია საფონდო ინდექსების დინამიკაში ამავდროულად შეესაბამება საფონდო ბაზრისა და მთლიანობაში ეკონომიკური კონიუნქტურის კარგ მდგომარეობას.
მაკროეკონომიკურ მაჩვენებელთაგან, მუდმივად მაღალი კორელაცია სუვერენულ საკრედიტო რეიტინგთან აქვს შემდეგ მაჩვენებლებს:
- მოსახლეობის ერთ სულზე შემოსავალი
- მშპ-ის ზრდის ტემპი
- ინფლაციის დონე
- საგარეო ვალის სიდიდე და დინამიკა
- ეკონომიკური განვითარების დონე
- საკრედიტო ისტორია.
რეგრესულმა ანალიზმა აჩვენა, რომ სარეიტინგო ცვლილებების 90% გამოწვეული იყო ამ ფაქტორების, აგრეთვე ბიუჯეტის და მიმდინარე ოპერაციბის ბალანსის დეფიციტით (გელაშვილი დ., 2005 )
- მიზანშეწონილია წარმატებულმა ქართულმა კომპანიებმა, კერძოდ, ბანკებმა, სალიზინგო კომპენიებმა გამოუშვან ობლიგაციები, მათ შორის საკუთრებაში არსებული ქონების გირაოს საფუძველზე
- სახელმწიფომ კი, შეიძლება აწარმოოს წამახალისებელი პოლიტიკა ამა თუ იმ სექტორის განვითარებისათვის, ეფექტური კაპიტალის ბაზრის საშუალებით. საქართველოს მთავრობას ძალუძს ინვესტირების პროცესის გააქტიურება, გარანტირებული მიზნობრივი ეროვნული მასშტაბის ინფრასტრუქტურული პროცესების მეშვეობით, მაგ. გაზსადენის რეაბილიტაცია, გზების მშენებლობის პროექტები).
ფასიანი ქაღალდების ბაზარს მასშტაბურობა ახასიათებს, რაც იზიდავს საერთაშორისო ინვესტორებს (კირტავა ი., 2019). მათ გარეშე, მხოლოდ ადგილობრივი ინვესტორების ხარჯზე, საფონდო ბაზარი ვერ განვითარდება, ამიტომ ძალიან დიდი მნიშვნელობა აქვს ადეკვატური გეგმის არსებობას, რასაც ეკონომიკური მიმართულების სამინისტროები ყურადღებას მიაქცევენ. საქართველოს საფონდო ბაზრის განვითარებისთვის ფუნდამენტური ფაქტორია საკითხის განხილვა რეგიონული ჭრილით.
ფინანსური ჰაბის განვითარების კვალობაზე შეიქმნება საფონდო ბირჟა, სადაც ივაჭრებენ რეგიონის ქვეყნების კომპანიების აქციებით, ფიუჩერსებით, კაპიტალი განთავსდება ობლიგაციებსა და ფონდებში (ი. გოგავა, 2020).
დასკვნა
მიუხედავად იმისა, რომ საქართველო პატარა ქვეყანაა, პრაქტიკამ ცხადჰყო, რომ საფონდო ინდუსტრიის განვითარება ჩვენს ქვეყანაშიც შესაძლებელია (2000-2007 წწ., როდესაც მარეგულირებელი ორგანო იყო ფასიანი ქაღალდების ეროვნული კომისია). მაგ. 2000-2002წწ. საქართველოს საფონდო ბირჟის სავაჭრო დარბაზში სავაჭროდ დაშებულ იქნა 282 ქართული სააქციო საზოგადოების აქცია, ხოლო 147 სააქციო საზოგადოება პოტენციურად განიხილავდა აქციების ბირჟაზე დაშვებას. 2007 წლამდე ეს რაოდენობა დიდად არც შეცვლილა (ბარბაქაძე ხ., ასლანიშვილი დ., 2014, 211). მაშინ როდესაც დღეისათვის საქართველოს საფონდო ბირჟაზე მხოლოდ 30-მდე ემიტენტის ფასიანი ქაღალდებია წარმოდგენილი, შემცირდა საბროკერო კომპანიების რაოდენობა ( 2000 წელს - 42, დღეისათვის - 9 ), რაც საკანონმდებლო ცვლილებებმა განაპირობა, კერძოდ, კაპიტალის მაღალმა მოთხვნამ.
2015 წ. დაფუძნდა თბილისის საფონდო ბირჟა, 2021 წ. 31 დეკემბრისათვის მისი აქტივები შეადგენდა 3,038,277 ლარს. საქართველოს საფონდო ბირჟის აქტივები ამავე პერიოდში 3,649,977 ლარს უდრიდა, წმინდა მოგება - 368,092ლ. აქციონერთა სტრუქტურა იდენტურია: გალტ & ტაგარტი, თიბისი კაპიტალი, ჯისი ეფ ჰოლდინგი.
ცენტრალური დეპოზიტარის აქტივები შეადგენს 1,405,414 ლარს, მოხდა აქციების ემისია 2016წ. 304, 499 (თითოეული 1ლ), რომელიც შეიძინა თბილისის საფონდო ბირჟამ, ასევე - 2019წ. 2021წ. ბოლოს აქციონერთა სტრუქტურა შემდეგია: საქართველოს საფონდო ბირჟა - 10,7%, თბილისის საფონდო ბირჟა 83,1%.
დღეის მდგომარეობით საბროკერო კომპანიათა რაოდენობა 9, 3 რეგისტრატორი, 4 აქტივების მმართველი კომპანია, სპეციალიზებული დეპოზიტარისათვის უფლებამოსილი პირები - თიბისი ბანკი და საქართველოს ბანკი (საპენსიო და საინვესტიციო ფონდებთან მიმართებით) (nbg.gov.ge).
სებ-ი 2021 წელს ფასიანი ქაღალდების კომისიების საერთაშორისო ორგანიზაციის (IOSCO) მუდმივი წევრი გახდა, რაც ნიშნავს, რომ ,,პირველი თაობის“ რეფორმის შედეგად, საქართველოში კაპიტალის ბაზრის მარეგულირებელი ჩარჩო საერთაშორისო სტანდარტებს გაუთანაბრდა. 2020წ. ძალაში შევიდა ,,ფასიანი ქაღალდების ბაზრის შესახებ“ განახლებული კანონი, რომელშიც განხორციელდა ფუნდამენტური ცვლილება - 2018 წლიდან არარეგულირებული ,,ფორექსი“-ის საქმინობა სებ-ის ზედამხედველობის ქვეშ მოექცა. ,,ფორექს კომპანიები“ ვალდებულები არიან მოიპოვონ საბროკერო საქმიანობის ლიცენზია. 2019წ დამტკიცდა ,,ფინანსური გირავნობის, ურთიერთგაქვითვისა და დერივატივების შესახებ“ საქართველოს კანონი, 2020წ. - კანონი ,,საინვესტიციო ფონდების შესახებ“, 2021წ. - საჯარო ფასიანი ქაღალდების ემიტენტებისათვის კორპორაციული მართვის კოდექსი; საბანკო და ფასიანი ქაღალდების ბაზრის მონაწილეებისათვის ეთიკისა და პროფესიული ქცევის კოდექსი. შემუშავდა საკანონმდებლო პაკეტი, რომელიც არეგულირებს იპოთეკით დაცული ობლიგაციების (mortgage covered bonds) გამოშვებას, აგრეთვე ,,დემატერიალიზებული ფასიანი ქაღალდების შესახებ“ საქართველოს კანონის მარეგულირებელი პაკეტის პროექტი. კაპიტალის ბაზრის განვითარებას ქვეყანაში ხელი უნდა შეუწყოს დაგროვებითი საპენსიო სქემის ამოქმედებამ.
საფონდო საქმიანობის განვითარებას ხელს შეუწყობს კანონში ფასიანი ქაღალდების ბაზრის შესახებ ფუნდამენტური ჩანაწერის აღდგენა, რომლის თანახმადაც საჯარო ფასიანი ქაღალდებით ვაჭრობა შესაძლებელია მხოლოდ საფონდო ბირჟაზე (და არა რუხ ბაზარზე), მინორიტარი ინვესტორების ინტერესების დაცვა და სტრუქტურული გარდაქმნები (მაგ., რეგისტრატორების ფუნქციის შეთავსება ცენტრალური დეპოზიტარის მიერ), ასევე, ინფლაციაზე კორექტირებული ფასიანი ქაღალდების ემისია.
ლიტერატურა:
• გელაშვილი დ. (2005). ფასიანი ქაღალდების ბაზრის მაკროეკონომიკური რეგულირება. geoeconomics. ge
• კირტავა ი. (2019). საქართველოს საფონდო ბირჟა რომ განვითარდეს, ფინანსური სერვისების რეგიონულ ჭრილში განვითარებაზე უნდა ვიფიქროთ. https//1tv.ge.news
• გოგავა ი. (2020). სამი ღერძის სტრატეგია - როგორ გადარჩეს ქართული სახელმწიფო. Kvirispalitra.ge
• ბარბაქაძე ხ., ასლანიშვილი დ. (2014). ფასიანი ქაღალდების ბაზარი. სალექციო კურსი.
• Altman E.I., Khuene B.J. Defaults and Returns in the High-Yield Bond and Distressed Debt Market: Review and Outlook. In: Andrersen T.J. (eds) Contemporary Challenges in Risk Management. Palgrave Macmillan, London, 2014.
• Fama E.F., French K.A. A Five-factor asset pricing model. Journal of Financial Economics. 2015. Vol 16. pp 11-22.
• Rioja F., Valev N. Stock Markets, Banks and the Sources of Economic Growth in Low and High Income Countries. Journal of Economic and Finance. 2014. Vol.38 (2), pp.302-320.
• Криничанский К.В. (2021), Рынок ценных бумаг. Учебник для магистратуры ; ISBN • 978-5-00172-156-7. https://www.litres.ru/book/konstantin-vladimirovich-kri/rynok-cennyh-bumag-uchebnik-dlya-magistratury-65081277/
• Михайленко М.К. (2023). Рынок ценных бумаг, учебник и практикум для вузов, Москва : Издательство Юрайт. URL: https://urait.ru/bcode/530368
• nbg.gov.ge